Ριζοσπαστική και
εξτρεμιστική Δεξιά στην Ελλάδα και την Ευρώπη
[Μάθημα Ελεύθερης Επιλογής Εαρινού Εξαμήνου
2014]
Διδάσκουσα: αν.
καθ. Βασιλική Γεωργιάδου
Περιγραφή:
Στο
μάθημα αναλύεται το φαινόμενο της άκρας δεξιάς στην Ελλάδα και την Ευρώπη
από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου μέχρι σήμερα. Οι παραδόσεις
διαρθρώνονται σε πέντε μέρη:
Στο πρώτο μέρος, το ενδιαφέρον
μας θα στραφεί α) στην αποσαφήνιση του
περιεχομένου ορισμένων εννοιών που είναι κεντρικές στη μελέτη του αντικειμένου.
«Άκρα δεξιά» και «ακραία δεξιά», «παλιά» και «νέα άκρα δεξιά», «ριζοσπαστική»,
«λαϊκιστική» και «εξτρεμιστική δεξιά», «νεοφασιστική» και «μεταφασιστική άκραδεξιά»
είναι ορισμένες μόνο από τις έννοιες που χρησιμοποιούνται στην ανάλυση του
φαινομένου. β) Αφού αποσαφηνίσουμε τις έννοιες το γνωστικό ενδιαφέρον μας θα
επικεντρωθεί στη μελέτη της πολιτικής και ιδεολογικής φυσιογνωμίας της άκρας
δεξιάς: Τι πρεσβεύει; Διατηρεί εκλεκτικές συγγένειες ή δεσμούς με τις
ολοκληρωτικές ιδεολογίες της δεκαετίας του 1930; Είναι δημοκρατική και πώς
οικοδομεί τις σχέσεις της με τα δημοκρατικά καθεστώτα του μεταπολεμικού κόσμου;
Γιατί υπερασπίζεται τις δημοψηφισματικές διαδικασίες και πώς λειτουργεί στο
πλαίσιο του κοινοβουλευτισμού και των θεσμών του (κόμματα); Είναι
«αντισυστημική», βρίσκεται εντός ή εκτός του λεγόμενου συνταγματικού τόξου;
Αναλαμβάνει το ρόλο «συλλέκτη» της πολιτικής διαμαρτυρίας ή/και του αναδευτή
και πολλαπλασιαστή των συναισθημάτων δυσαρέσκειας των πολιτών; Ποια είναι τα
μέσα της πολιτικής δράσης που χρησιμοποιεί και πώς τοποθετείται απέναντι στην
πολιτική βία.
Στο δεύτερο μέρος, το ενδιαφέρον
μας μεταφέρεται α) στις μορφολογικές παραλλαγές με τις οποίες εμφανίζεται η
άκρα δεξιά από την πρώτη μεταπολεμική περίοδο («πρώτο κύμα»), έως την περίοδο
του μεταβιομηχανισμού («δεύτερο κύμα») και, τέλος, μέχρι την μεταψυχροπολεμική
εποχή και την εποχή της παγκοσμιοποίησης («τρίτο κύμα»). Θα εξηγήσουμε τη
σημασία της «κυματοειδούς» ανάπτυξης της άκρας δεξιάς, θα παρουσιάσουμε τα
χαρακτηριστικά των τριών κυμάτων και θα αναδείξουμε τους λόγους που προκαλούν
τη μετεξέλιξη του ακροδεξιού φαινομένου από το τέλος του Β’ ΠΠ μέχρι σήμερα και
τη μετατροπή της άκρας δεξιάς από «πομφόλυγα» σε παράγοντα της πολιτικής
σκηνής. β) Επιπλέον θα εξετάζουμε
τις αιτίες που προκαλούν την άνοδο του ακροδεξιού φαινομένου. Αναφορά θα γίνει
στο «κοινωνικο-ψυχολογικό επιχείρημα»: η άνοδος της άκρας δεξιάς διασυνδέεται
με τις κοινωνικο-οικονομικές αλλαγές που επέρχονται όταν εμφανίζονται
κοινωνικοί μετασχηματισμοί και κρίσεις, καθώς και με τους φόβους, αλλά και τις δυσκολίες
της κοινωνικής προσαρμογής στις αλλαγές αυτές. Έμφαση θα δοθεί, επίσης, στο
«πολιτικο-θεσμικό επιχείρημα»: η ποιότητα του κομματικού ανταγωνισμού και τα
ανταγωνιστικά ή τα συναινετικά γνωρίσματα των συστημάτων διακυβέρνησης
δημιουργούν λιγότερο ή περισσότερο ευνοϊκές προϋποθέσεις για την άνοδο της
άκρας δεξιάς. Τέλος, η ισχύς της άκρας δεξιάς εξετάζεται με βάση το «επιχείρημα
της πολιτικής στρατηγικής»: η στάση που τηρούν τα πολιτικά κόμματα και οι
πολιτικές δυνάμεις της παραδοσιακής δεξιάς έναντι των των δυνάμεων της άκρας
δεξιάς αποδεικνύεται καθοριστικής σημασίας για την ισχύ του ακροδεξιού
φαινομένου.
Στο τρίτο μέρος θα ασχοληθούμε με
την εκλογική κοινωνιολογία της ακροδεξιάς ψήφου και θα επιχειρήσουμε να
αναδείξουμε και να εξηγήσουμε την εκλογική επιρροή της άκρας δεξιάς στην Ευρώπη
των τελευταίων δεκαετιών μέχρι σήμερα. Συγκεκριμένα θα διερευνήσουμε σε ποιους
αυτή απευθύνεται, καθώς και ποιοι εκλογείς την ψηφίζουν αλλά και για ποιους
λόγους. Θα εξετάσουμε αν η εκλογική επιλογή της άκρας δεξιάς από τους
ψηφοφόρους είναι κυρίως ευκαιριακή ή εάν εμφανίζονται ήδη σημάδια
σταθεροποίησης της επιρροής της στους εκλογείς. Τέλος θα επιχειρήσουμε να καταδείξουμε
πιθανές συσχετίσεις μεταξύ της κοινωνικο-οικονομικής συγκυρίας (κρίση,
μετανάστευση, παγκοσμιοποίηση) και της αυξηνόμενης εκλογικής επιρροής της άκρας
δεξιάς σήμερα.
Στο τέταρτο μέρος το ενδιαφέρον θα
στραφεί στα κόμματα της άκρας δεξιάς των χωρών της κεντρικής, της νότιας και της
βόρειας Ευρώπης. α) Ειδικότερα θα αναφερθούμε στην κομματική σκηνή της άκρας
δεξιάς σε χώρες όπως η Αυστρία, η Ολλανδία, η Ελβετία, η Γαλλία, η Ιταλία, η
Γερμανία, η Δανία, η Νορβηγία και η Σουηδία, αλλά και σε κόμματα της άκρας
δεξιάς των νέων ευρωπαϊκών δημοκρατιών (Ρουμανία, Βουλγαρία, Ουγγαρία). β) Ξεχωριστή
αναφορά θα γίνει στην Ελλάδα και στα κόμματα του ακροδεξιού χώρου που κάνουν
την εμφάνισή τους κατά τη Μεταπολίτευση από το 1974 μέχρι σήμερα. Η θέση των
κομμάτων της άκρας δεξιάς στο κομματικό σύστημα της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας,
οι ιστορικο-πολιτικές συνθήκες που τα ανέδειξαν, η ιδεολογία τους και οι
πολιτικές θέσεις που πρεσβεύουν, οι συγκρλίσεις και οι διαφορές τους, ο
πολιτικός λόγος που χρησιμοποιούν, οι στρατηγικές τους όπως και οι στρατηγικές
των άλλων κομμάτων απέναντί τους είναι ζητήματα που θα μας απασχολήσουν στο
πλαίσιο αυτής της ενότητας.
Στο πέμπτο μέρος θα ασχοληθούμε
με την παρουσία των κομμάτων της ευρωπαϊκής άκρας δεξιάς στην ΕΕ καθώς και τις
πρωτοβουλίες που έχουν συγκροτηθεί κυρίως από τη Γαλλική (Εθνικό Μέτωπο) και
την Ολλανδική ακροδεξιά (Κόμμα για την Ελευθερία) εν όψει των επικείμενων
Ευρωεκλογών με απώτερο στόχο τη σύσταση μιας νέας πολιτικής ομάδας εντός της
Ευρωβουλής που θα εκφράζει τη συγκεκριμένη κομματική οικογένεια. Στο πλαίσιο
αυτού του μέρους, το οποίο διαπερνά τα προηγούμενα και συνεπώς εξελίσσεται
καθ’όλη τη διάκεια του εξαμήνου, σκοπός είναι να συγκροτηθούν ομάδες εργασίες,
το αποτέλεσμα της μελέτης των οποίων να παρουσιάζεται στο μάθημα.
Στη διάρκεια των μαθημάτων θα προβληθεί η κινηματογραφική
ταινία του σκηνοθέτη Ντένις Γκάνσελ «Το Κύμα», το σενάριο της οποίας
στηρίχθηκε σε ένα πείραμα που έγινε σε σχολείο της Καλιφόρνιας το 1967. Το
σχολικό πείραμα έδειξε την έλξη που ασκούν ακόμη οι ιδέες και οι πρακτικές του
ολοκληρωτισμού και την ανάγκη διαρκούς επαγρύπνησης των πολιτών και ενίσχυσης
του δημοκρατικού τους φρονήματος. Στόχος της προβολής είναι να προσεγγίσουμε το
αντικείμενο του μαθήματος πολύπλευρα, αξιοποιώντας διαφορετικές πηγές
πληροφόρησης και συνδυάζοντας τις πηγές αυτές για την καλύτερη κατανόηση του
φαινομένου.
Μετά την προβολή
της ταινίας θα ακολουθήσει συζήτηση.
Τρόπος εξέτασης και συμμετοχής στο μάθημα:
Οι
εξετάσεις στο μάθημα είναι γραπτές.
Φοιτητές/-τριες που μετέχουν συστηματικά
στις παραδόσεις, έχουν τη δυνατότητα να αναλάβουν την επεξεργασία επιμέρους
θεμάτων, τα οποία εντάσσονται στην ύλη του μαθήματος και, με τη μορφή σύντομων
εισηγήσεων, να τα παρουσιάσουν στο μάθημα, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στη
βελτίωση της τελικής αξιολόγησής τους.
Σεμιναριακές εργασίες ανατίθενται μόνο
σε φοιτητές/-τριες του τρίτου και τέταρτου έτους σπουδών που παρακολουθούν
συστηματικά το μάθημα. Οι σεμιναριακές εργασίες παρουσιάζονται προφορικά και κατά
κανόνα δεν είναι απαλλακτικές, αλλά συμβάλλουν στη βελτίωση της τελικής
αξιολόγησης του/της συντάκτη τους. Εργασίες που θα βαθμολογηθούν με άριστα (9
και 10) και εκτός από την προφορική τους παρουσίαση θα παραδοθούν γραπτώς στη
διάρκεια των μαθημάτων, μπορούν να είναι απαλλακτικές.
Θέματα εισηγήσεων και εργασιών
ορίζονται μετά από συνεννόηση με τη διδάσκουσα.
Κατάλογος συγγραμμάτων:
1)
Βασιλική Γεωργιάδου, Η άκρα δεξιά και οι
συνέπειες της συναίνεσης. Δανία, Νορβηγία, Ολλανδία, Ελβετία, Αυστρία, Γερμανία,
Αθήνα: Καστανιώτης 2008.
2)
Paul Hainsworth (επιμ.), Η ακροδεξιά.
Ιδεολογία, πολιτική, κόμματα Αθήνα: Παπαζήσης 2004.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
•Betz, Hans-Georg, Radical right-wing populism in Western Europe. Basingstoke: MacMillan 1994.
•Betz, Hans-Georg, Stefan Immerfall
(eds.), The new politics of the right.
Neo-populist parties and movements in established democracies. Basingstoke: MacMillan, 1998.
•Γεωργιάδου, Βασιλική, «Πως γεμίζει η
δεξαμενή της άκρας δεξιάς: στρατηγικές αντιμετώπισης του ΛΑ.Ο.Σ. και ψήφος
διαμαρτυρίας», στο Κωνσταντινίδης, Γ., Μαραντζίδης, Ν. & Παππάς, Τ.
(επιμ.), Κόμματα και πολιτική στην Ελλάδα, Αθήνα: Κριτική,
2009.
•Γεωργιάδου, Βασιλική, «Ψηφίζοντας την
άκρα δεξιά. Η εκλογική επιλογή του ΛΑ.Ο.Σ.», EΠIΣTHMH KAI KOINΩNIA, τεύχος 19, εκδ. Aντ. N. Σάκκουλα, Aθήνα
2009.
•Έλληνας, Αντώνης, Τα μέσα ενημερωσης και η Άκρα Δεξιά στη Δυτική Ευρώπη. εκδ.
Επίκεντρο, Αθήνα 2012 (Cambridge 2010).
•Ignazi, Piero, Extreme Right Parties in Western Europe, New York: Oxford
University Press, 2003.
•Kitschelt, Herbert, Anthony J. McGann, The radical right in Western Europe. A
comparative analysis. Ann Arbor: The University of Michigan Press, 1995.
•Mény, Yves, Ynes Surel (eds.), Democracies and the populist challenge.
Palgrave, 2002.
•Mouffe, Chantal, Tο δημοκρατικό παράδοξο, προλ.-επιμ. Γιάννης Σταυρακάκης, εκδ.
Πόλις, Aθήνα, 2004.
•Mudde, Cas, The Ideology of the extreme right, Manchester: Manchester
University Press.
•Mudde, Cas, Populist radical right parties in Europe, Cambridge University
Press 2007.
•Norris, Pippa, Radical
Right. Voters and parties in the electoral market, Cambridge University
Press 2005.
•Taggart, Paul, Populism, Open University Press, Buckingham-Philadelphia, 2000.
•Τσιράς, Στάθης, Έθνος και Λαός. Νέα Άκρα Δεξιά και λαϊκισμός, εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα
2012.
•Ψαρράς, Δημήτρης, Το κρυφό χέρι του Καρατζαφέρη. Η τηλεοπτική αναγέννηση της ελληνικής
Ακροδεξιάς, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2010.
•Ψαρράς, Δημήτρης, Η μαύρη βίβλος της
Χρυσής Αυγής, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2012.
Περιοδικά με αφιερωματικά τεύχη για την Άκρα Δεξιά:
•EΠIΣTHMH
KAI KOINΩNIA, τεύχος 12/2004, «Nεο-λαϊκισμός».
•ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τεύχος 1827/2009, «Η
ακροδεξιά σήμερα».
•West
European Politics, τεύχος 2/1998,
Right-Wing Extremism in Western Europe.
•European
Journal of Political Research, τεύχος 1/1992,
Extreme Right-Wing Parties in Europe.
Θεματικές ενότητες:
•
Eισαγωγή στη θεματική: Tι θα εξετάσουμε στο μάθημα
• H μεταπολεμική
άκρα δεξιά: Zητήματα ορισμού και παραλλαγές του ακροδεξιού φαινομένου –
«ακροδεξιά» ή «ακραία», «παλιά» ή «νέα», «παραδοσιακή» ή «μεταβιομηχανική»,
«εξτρεμιστική», «ριζοσπαστική» ή «λαϊκιστική» δεξιά;
• Η άκρα δεξιά της
ιστορίας: Ποια είναι η άκρα δεξιά, τι πρεσβεύει, ποια η σχέση της με τον
Αντι-διαφωτισμό και τις ολοκληρωτικές ιδεολογίες της δεκαετίας του 1930
• Η άκρα δεξιά της
συγκυρίας: Άκρα δεξιά και δημοκρατία. Είναι δημοκρατική ή αντιδημοκρατική η
άκρα δεξιά; Ποια η θέση της στα δημοκρατικά συστήματα δημοκρατικής
διακυβέρνησης
• Τα τρία «κύματα»
της άκρας δεξιάς: γνωρίσματα και κύριοι εκπρόσωποι. Tα κόμματα της άκρας δεξιάς
του «πρώτου κύματος» (δεσπόζουσα περίπτωση ακροδεξιάς), του «δεύτερου κύματος»
(λαϊκιστική-αντικρατική ακροδεξιά) και του «τρίτου κύματος» (ξενοφοβική και
σοβινιστική ακροδεξιά): Mια τυπολογία
• Αιτίες της
εμφάνισης και ενδυνάμωσης της άκρας δεξιάς: κοινωνιολογικές, ψυχολογικές και
πολιτικο-θεσμικές υποθέσεις εργασίας
• H εκλογική
κοινωνιολογία της άκρας δεξιάς: ποιοι ψηφίζουν την άκρα δεξιά και γιατί
• Η άκρα δεξιά των
κομματικών συστημάτων: τα κόμματα της άκρας δεξιάς σε Ιταλία, Γαλλία, Αυστρία,
Δανία, Νορβηγία, Ολλανδία, Ελβετία, Γερμανία και Ελλάδα
• O πολιτικός
λόγος της άκρας δεξιάς και το στυλ πολιτικής των ηγετών της: ευθυγράμμιση στην
«πολιτική ζήτηση» και προσαρμογή στη λογική των Μέσων;
• Παρουσιάσεις
εργασιών – Ανακεφαλαίωση της ύλης του μαθήματος
Περιγραφή και
υλικό του μαθήματος στο ιστολόγιο «Πολιτική Κοινωνιολογία», http://polsociology.blogspot.com
